Natuur en Milieu Overijssel
Natuur en Milieu Overijssel Natuur en Milieu Overijssel
Zoeken

Kennisbank voedselbossen

Kennisbank voedselbossen

Kennisbank voedselbossen

Wil jij een voedselbos realiseren, of ben je de mogelijkheden aan het verkennen? Hartstikke mooi! We helpen je graag op weg met deze pagina waar we antwoord geven op veelgestelde vragen. We hebben veel informatie voor je op een rij gezet met voornamelijk verwijzingen naar bestaande sites en documenten, zie zijn bedoeld om jouw idee of initiatief een zet in de juiste richting te geven.

Veelgestelde vragen over voedselbossen

  1. Wat is een voedselbos?
  2. Waarom een voedselbos?
  3. Welke wet- en regelgeving moet ik rekening mee houden?
  4. Waar kan ik een voedselbos, voedselbosbouwer of voedselbosontwerper in de buurt vinden?
  5. Hoe begin ik aan een voedselbos?
  6. Waar kan ik cursussen over voedselbossen volgen?
  7. Hoe kom ik aan grond?
  8. Wat zijn de kosten en baten van een voedselbos?
  9. Voor welke subsidies komt de aanleg van een voedselbos in aanmerking?
  10. Welke media en video’s zijn er rondom voedselbossen?
  11. Welke websites zijn er over voedselbossen?
  12. Welke literatuur bestaat er over voedselbossen?
  13. Waar kan ik nog meer aan denken als ik een voedselbos wil realiseren?
  14. Met wie kan ik contact opnemen als ik meer wil weten over voedselbossen?

Of ga terug naar de actuele projectpagina over voedselbossen

1. Wat is een voedselbos?

Een voedselbos is een door de mens ontworpen systeem, gericht op duurzame voedselproductie. Het ontwerp van een voedselbos is geïnspireerd op de opbouw van een natuurlijk bos zoals we dat in Europa op enkele plekken nog aantreffen. Een tropisch regenwoud is ook een goed voorbeeld. Een voedselbos is dus een vorm van voedselproductie/landbouw. Er ontstaat de laatste jaren meer en meer aandacht voor voedselbossen. En terecht. Voedselbossen leveren een belangrijke bijdrage aan het oplossen van het klimaatprobleem. De bossen binden CO2 in het hout en de bodem, daarnaast houden ze water vast. Kortom: een mooi voorbeeld van natuur-inclusieve landbouw.

De definitie van een voedselbos is geformuleerd in de Green Deal Voedselbossen, die is ondertekend door verschillende ministeries, provincies, universiteiten, natuur en milieu organisaties, waterschappen, kennisinstituten en praktijkprojecten.

 

  • Definitie

    “Een door mensen ontworpen productief ecosysteem naar het voorbeeld van een natuurlijk bos, met een hoge diversiteit aan meerjarige en/of houtige soorten, waarvan delen (vruchten, zaden, bladeren, stengels ed.) voor de mens als voedsel dienen. Met aanwezigheid van:

    1. een kruinlaag van hogere bomen;
    2. minimaal 3 van de andere niches of vegetatielagen van resp. lagere bomen, struiken, kruiden, bodembedekkers, ondergrondse gewassen en klimplanten;
    3. een rijk bosbodemleven;
    4. Een voedselbos heeft een robuuste omvang, d.w.z. een oppervlakte van minimaal 0,5 hectare in een ecologisch rijke omgeving; in een ernstig verarmde omgeving is een minimale oppervlakte tot 20 hectare vereist. “

Meer over de definitie en de randvoorwaarden van een voedselbos vind je hier.

terug naar boven

2. Waarom een voedselbos?

Er zijn verschillende redenen waarom je voor een voedselbos kiest. Zo levert een rijk en goed ontworpen voedselbos langdurig vele baten op, zowel voor de initiatiefnemers als voor de samenleving als geheel. De belangrijkste reden om een voedselbos te realiseren is de productie van voedsel op een duurzame en zelfvoorzienende wijze voor mensen en dieren. 

Een rijk voedselbos met veel vegetatielagen, verschillende soorten en een goed ontwikkelde bosbodem, herbergt veel biodiversiteit. Het is robuuste en klimaatbestendige natuur. Met haar goede bodem, en vele soorten en vegetatielagen, is het voedselbos bestand is tegen ziekten, plagen, en weersextremen die klimaatverandering met zich mee brengt. Denk aan extreme droogte, kou, hitte of neerslag. Voedselbossen remmen de klimaatverandering af, omdat ze grote hoeveelheden CO2 opnemen in de bodem en hun wortels, stammen, takken en bladeren Als zodanig zijn voedselbossen bijzonder geschikt om de voedselproductie van een (stedelijke) samenleving bestand te maken tegen de voortgaande klimaatverandering. 

Voedselbossen zorgen, naast voedselproductie, ook voor waterretentie, verkoeling in zomers, de opvang van fijnstof en verrijking van de bodem. Daarnaast kunnen voedselbossen meerdere bronnen van inkomsten genereren door bijvoorbeeld educatie en recreatie. Ze zijn verbindend tussen mens en natuur, door de hoogwaardige natuur en het aantrekkelijke landschap voor recreatie en educatie.

Kortom:
Voedselbossen kunnen zowel in Nederland als in ontwikkelingslanden op een ecologische, sociale en economische manier bijdragen aan duurzame (stads-)landbouw en innovatief natuurbeheer. Een succesvol voedselbos is zelfvoorzienend, goed voor het klimaat, veerkrachtig en draagt bij aan werkgelegenheid. Daarnaast stimuleren ze gezond eten, buiten zijn en beweging. Stel jezelf de vraag: Waarom wil jij een voedselbos?

Klik hier voor een overzicht van de mogelijke kosten en baten van een voedselbos.

terug naar boven

3. Welke wet- en regelgeving moet ik rekening mee houden?

Als je een voedselbos wil beginnen, heb je te maken met wet- en regelgeving. In de documenten die je hieronder kunt downloaden, hebben wij de belangrijkste wet- en regelgeving uiteen gezet voor de uitgangsposities van zowel natuurgrond als landbouwgrond. Als agrariër kun je gewascode 1940 gebruiken om voor een voedselbos de Europese hectaretoeslagen te claimen; in combinatie daarmee kun je in de provincie Overijssel vrijstelling op de herplantplicht aanvragen.

Let in de eerste plaats op het bestemmingsplan voor jouw locatie; dat vind je (online) bij de gemeente. Je kunt bijvoorbeeld een stuk grond aankopen met bestemming agrarisch of natuur. Koop je land met bestemming natuur, dan heb je te maken met verschillende natuurdoeltypen. De regels hierover zijn streng, dus informeer bij de handhavende instantie welk natuurtype het betreffende stuk natuurterrein is en wat de speelruimte is. Koop je een bestaand bos dat je wilt omvormen tot een voedselbos, dan heb je te maken met herplantingsplicht en de natuurbeschermingswet. Zoek goed uit wat dat voor je mogelijkheden betekent, voordat je bestaande bomen gaat kappen.

Natuurbeschermers kennen vaak de waarde van voedselbossen voor de biodiversiteit nog niet, en houden nogal eens vast aan de lijsten van ‘inheemse’ soorten. Maar van alleen die soorten kunnen we sowieso geen voedselbossen realiseren, en met de voortschrijdende klimaatverandering is inheemse natuur helaas geen houdbare zaak. 

Landbouwgrond gebruiken voor een voedselbos is gemakkelijker, maar kan duurder zijn omdat landbouw grond duurder is dan natuurgrond. Op landbouwgrond gelden minder strenge selectieregels voor gewassen en hun herkomst – verreweg de meeste landbouwgewassen in ons land zijn niet-inheems. Daarbij is er door voedselbosbouw op landbouwgrond vaak een hoop winst te boeken, omdat voedselbossen de bodem blijven opbouwen en de biodiversiteit enorm vooruithelpen.

 

 

Contactpersoon provincie Overijssel met betrekking tot regelgeving bij de aanleg van een voedselbos:
Ben Molendijk, BHJ.Molendijk@overijssel.nl

terug naar boven

4. Waar kan ik een voedselbos, voedselbosbouwer of voedselbosontwerper in de buurt vinden?

Overijssel kent een actieve voedselbosbeweging, bestaande uit een netwerk vol voedselbosbouwers, ontwerpers en geïnteresseerden. 

 

  • Voedselbossen

    Ben je benieuwd welke voedselbossen er in jouw buurt te vinden zijn? Neem dan een kijkje op de voedselboskaart, gemaakt door Sijtste Jan Roeters. Deze geeft aan waar voedselbossen en kwekerijen met voedselbosplantgoed te vinden zijn. Je kunt filteren op voedselbossen die wèl, en die niet aan de officiële definitie van voedselbossen voldoen. Je vindt de kaart onder aan onze pagina Voedselbossen. Staat jouw initiatief er nog niet op? Mail dan naar voedselboskaart@gmail.com. Dan krijg je een link naar het invoerportaal. 

  • Voedselbosbouwers

    Ben je op zoek naar voedselbosbouwers? Neem een kijkje in de Facebookgroep Voedselbossen of de Facebook groep Voedselbos initiatieven Noord-Nederland. Veel voedselbosbouwers in Overijssel zijn in deze groepen actief. 

    Daarnaast maken veel Overijsselse voedselbosbouwers deel uit van het netwerk van de “Werkplaats Voedselbossen Oost-Nederland”. Binnen dit netwerk delen professionals en praktiserende hobbyisten kennis met elkaar uit over voedselbossen. Wil je in contact komen met voedselbosbouwers of andere professionals uit dit netwerk? Neem contact op met Peter Adema via adema@natuurenmilieuoverijssel.nl. Meer informatie over de Werkplaats Voedselbossen vind je hier.

terug naar boven

5. Hoe begin ik aan een voedselbos?

Een voedselbos kan in principe honderden jaren meegaan, en het duurt een aantal jaar voordat de productie echt substantieel op gang komt. Bovendien wil je dat het bos zo min mogelijk onderhoud nodig heeft. Dat vraagt om een weldoordacht ontwerp – en ook om geduld. Experts zeggen dat je een nieuwe plek minstens een jaar moet observeren voordat je een goed ontwerp kunt maken. Neem in dat jaar de tijd om te observeren, te lezen, te luisteren en te leren. Hieronder een aantal handige tools ter ondersteuning van de ontwerpfase. Aangeboden door Stichting Voedselbosbouw en Circle Ecology.

 

 

terug naar boven

6. Waar kan ik cursussen over voedselbossen volgen?

  1. Werkplaats Voedselbossen Oost Nederland, contactpersoon Peter Adema, adema@natuurenmilieuoverijssel.nl  
  2. The Plant (Landgoed Welna). Met de verschillende modules:
    Businesscase – Algemeen – Ontwerp
  3. Ontwerpcursus Circle ecologie, Malika Ciermans
  4. Brabantse Milieu federatie
  5. Werkplaats voedselbossen Noord Nederland
  6. Rotterdam forest garden network
  7. Sichting Voedselbosbouw NL

terug naar boven

7. Hoe kom ik aan grond?

Voor een voedselbos heb je grond nodig. En dat kan in Nederland nog best een uitdaging zijn. Bedenk ten eerste dat je een voedselbos kunt planten op grond die niet in jouw bezit is. Er zijn particulieren die veel eigen grond hebben en jou daar graag iets mee laten doen, bijvoorbeeld in ruil voor een deel van de oogst. Denk bijvoorbeeld aan het netwerk van Overijssels Particulier Grondbezit (OPG).

Gemeenten staan ook steeds meer open voor plannen voor eetbare parken en voedselbossen. Zo luisterde de Gemeente Utrecht goed naar de bewoners van een geplande nieuwbouwwijk, die in de wijk een voedselbos willen aanleggen. De gemeente vond het een goed idee en nam het mee in het bouwplan. Het is de bedoeling dat het voedselbos er staat voordat de huizen gebouwd worden. De bewoners worden betrokken bij de aanleg en het onderhoud.

Wil je toch op zoek naar je eigen stuk grond? Dan kun je een huis met een groot perceel aanschaffen. Of je koopt een stuk productiebos of een akker en vormt die om tot voedselbos.

 

 

terug naar boven

8. Wat zijn de kosten en baten van een voedselbos?

De kosten en baten van een voedselbos hangen sterk af van de keuzes die je maakt. De kosten zitten vaak in het ontwerp, het plantmateriaal, de aanleg, eventueel grondverzet en infrastructuur zoals fiets- en wandelpaden. Een zeer variabele factor is de keuze van het plantgoed: een voedselbos dat is vol geplant met goede kwaliteit plantmateriaal kan zomaar € 15.000 per hectare kosten. 

Voor het ontwerp kan je een specialist inhuren. Tarieven zijn vergelijkbaar met die van een landschapsarchitect. Als je er voor kiest om zelf het voedselbos te ontwerpen kun je daar op besparen. Daarvoor kun je een cursus volgen. Bij ontwerp en aanplant kun je ook hulp vragen aan mensen met kennis uit je omgeving of netwerk. Het is vaak prettig om dat niet alleen te doen.

Hieronder een aantal verwijzingen naar interessante documenten, rekenmodellen en onderzoeken naar kosten en baten van voedselbossen. Als je als particulier een voedselbos begint is inbreng van eigen geld vaak wel nodig. Als het om een openbaar voedselbos gaat (waar bijvoorbeeld meer organisaties in participeren) dan is het wellicht mogelijk om ook voor subsidies in aanmerking te komen. 

Ruwweg zijn de kosten voor de aanplant van één hectare voedselbos 15.000 a 30.000 euro. Hierin zijn ontwerp, plantmateriaal, aanplant al meegenomen, maar is nog exclusief grondverwerving, grondverzet en aanleg van paden.

Het duurt een aantal jaren voordat meerjarige gewassen oogst gaan geven: na het ontwerp en de aanleg moet je dan ook wat geduld hebben. Maar bedenk dat er ook voor kleine hoeveelheden van bijzondere groenten en fruit een markt is, zoals via retail, horeca of kleinschalige verwerkers – verdiep je daar op lokaal niveau in.  

 

terug naar boven

9. Voor welke subsidies komt de aanleg van een voedselbos in aanmerking?

Afhankelijk van het type voedselbos dat je wilt aanleggen en de partners die je erbij betrekt, is het mogelijk om subsidie aan te vragen voor proces, ontwerp, aanplant en inrichting van je voedselbos. Er is niet een specifiek fonds of subsidie ingericht voor voedselbossen, maar door slim te combineren met andere maatschappelijk opgaven of functies is het mogelijk financiering voor voedselbossen te krijgen.

 

terug naar boven

10. Welke media en video’s zijn er rondom voedselbossen?

terug naar boven

11. Welke websites zijn er over voedselbossen?

terug naar boven

12. Welke literatuur bestaat er over voedselbossen?

Ben je van plan om één van de boeken uit onderstaande literatuurlijst te bestellen? Goed idee! Overweeg eens om te bestellen bij YouBeDo: 12% van je aankoop gaat dan naar een goed doel naar keuze.

  • literatuurlijst

    • Buiter, M.; F. de Waard; V. Dam; A. Bilker; N. Van de Kamp, D. Ekkel en M. Brouwer, Natuur als Voeding voor Mens en Natuur; een visie op eetbare natuur in Flevoland. Kenniscentrum Groene en Vitale Stad, CAH Vilentum, Almere, juni 2015.
    • Crawford, M., Creating a forest garden; working with nature to grow edible crops. Green Books, Foxhole, Dartington, 2010.
    • Crawford, M., Praktisch Handboek Voedselbossen.
    • Crawford, M., Aitken, C., Food from your forest garden: how to harvest, cook and preserve your forest garden produce. Green Books, Totnes, 2014
    • Bukowski, C and Munsell, the Community Food Forest Handbook
    • Fern, K, Plants for a future
    • Hervé, Ch., Hervé-Gruyer, P., Zaaien met toekomst: Normandië, la Ferme du Bec-Hellouin. Uitgeverij Jan van Arkel, Utrecht, 2019 
    • Jacke, D. en E. Toensmeier, Edible Forest Gardens (2 volumes). Chelsea Green Publishing, White River Junction, VT, USA, 2005. 
    • Shepard, M., Restoration Agriculture; real world permaculture for farmers. Acres U.S.A., Austin, Texas, 2013.
    • Waard, F. de, Tuinen van Overvloed; permacultuur als inspiratie voor een duurzaam leven op aarde (tweede druk). Distributie via Uitgeverij Jan van Arkel, Utrecht, 2011
    • Whitefield, P., The Earth care manual; a permaculture handbook for Britain and other temperate climates. Permanent Publications, Hampshire, 2004.
    • Wohhleven, P., Het verborgen leven van bomen: wat ze voelen, hoe ze communiceren – ontdekkingen uit een onbekende wereld. Bruna, Amsterdam, 2016

terug naar boven

13. Waar kan ik nog meer aan denken als ik een voedselbos wil realiseren? 

  1. Denk ook aan de grondwater stand van je grond:
    Naast bestemmingsplannen en natuurdoeltypen, heb je ook te maken met grondwatertrappen. Notenbomen wortelen heel diep en willen niet met hun wortels in het water staan. Je moet voor een voedselbos uitgaan van ongeveer één meter tot aan de grondwaterspiegel. Bij de waterschappen zijn de waterstanden in te zien. Je kunt ook in de natste tijd van het jaar (rond eind februari) zelf met een grondboor een gat graven op jouw beoogde stuk land. Staat het grondwater toch te hoog, maar wil je wel op die plek gaan planten? Maak dan verhoogde stukken land voor de diep-wortelende bomen. Wil je een vijver op je land, dan kun je de grond die je afgraaft elders gebruiken om op te hogen.
  2. Online Tools:
    App om zonnestand te bepalen. Ook als app op je telefoon te krijgen. Je voert je locatie, ergens op de wereld in, en krijgt de uiterste zomer- en winterstanden te zien – waar komt ie op, waar gaat ie onder?
  3. Engelse zoekterm
    foodforestry, food forest.

terug naar boven

14. Staat jouw vraag hier niet tussen?

Neem gerust contact op met

Profiel Peter Adema

Peter Adema

Projectleider Bomen, Groene Vrijwilligers en Gezondheid